13.8 XÁC ĐỊNH HIỆU QUẢ KHÁNG KHUẨN CỦA CHẤT BẢO QUẢN

 

Chất bảo quản là những chất được thêm vào các chế phẩm phân liều không vô trùng, nhất là các loại thuốc nước, để ngăn chặn sự phát triển của vi sinh vật có sẵn trong chế phẩm hay nhiễm vào chế phẩm trong quá trình sử dụng. Chất bảo quản cũng được thêm vào các chế phẩm vô trùng đa liều để ức chế sự phát triển của vi sinh vật nhiễm vào chế phẩm sau khi mở ra sử dụng.

Không được dùng chất bảo quản như một biện pháp thay thế cho thực hành tốt sản xuất thuốc, không được dùng chất bảo quản với mục đích duy nhất là làm giảm số lượng vi sinh vật trong chế phẩm không vô trùng hoặc để làm tăng hiệu quả của quá trình tiệt trùng đối với chế phẩm vô trùng đa liều.

Đa số các chất bảo quản là những hợp chất độc. Do đó, để bảo đảm an toàn, nồng độ chất bảo quản trong sản phẩm cuối phải thấp hơn mức có thể gây nguy hiểm cho người sử dụng.

Nồng độ chất bảo quản cần dùng có thể giảm đến mức tối thiểu nếu một hay nhiều hoạt chất trong công thức pha chế có khả năng kháng khuẩn và/hoặc kháng nấm.

Chất bảo quản và nồng độ sử dụng của nó phải ghi rõ trên bao bì của sản phẩm.

Hiệu quả bảo vệ sản phẩm của chất bảo quản phải được xác định ngay từ giai đoạn nghiên cứu và phát triển sản phẩm. Phương pháp xác định hiệu quả kháng khuẩn của chất bảo quản được trình bày dưới đây.

Nguyên tắc của phương pháp là cấy một hỗn dịch vi sinh vật chỉ thị thích hợp vào chế phẩm cần thử, tốt nhất là cấy trực tiếp vào bao bì đóng gói cuối cùng của sản phẩm, nếu có thể. Ủ chế phẩm đã cấy vi sinh vật ở nhiệt độ thích hợp, sau đó lấy mẫu và đếm số lượng vi sinh vật sống còn lại trong sản phẩm sau mỗi khoảng thời gian ủ nhất định. Việc sử dụng chất bảo quản được xem là có hiệu quả nếu số lượng vi sinh vật đếm được giảm đáng kể hoặc không tăng theo thời gian.

Tiêu chuẩn để đánh giá hiệu quả kháng khuẩn của chất bảo quản thay đổi tùy theo loại chế phẩm và đường dùng thuốc (Xem bảng 1)

 

Phân loại chế phẩm

Đối tượng của thử nghiệm xác định hiệu quả kháng khuẩn của chất bảo quản là các loại chế phẩm có thành phần chính là nước hay có sử dụng nước làm tá dược. Các chế phẩm này được chia thành 4 nhóm như sau:

 

Bảng 13.8.1.

Loại chế phẩm	Mô tả
1	Thuốc tiêm và các chế phẩm tiêm khác, bao gồm cả nhũ dịch; thuốc nhỏ mắt, thuốc nhỏ tai và thuốc nhỏ mũi vô trùng.
2	Thuốc nhỏ mũi không vô trùng, các chế phẩm dùng cho màng nhày, các chế phẩm dùng ngoài da, bao gồm cả các nhũ dịch.
3	Các loại thuốc uống (trừ thuốc kháng acid).
4	Thuốc uống kháng acid

 

Vi sinh vật chỉ thị

Aspergillus niger                   ATCC 16404 (IP 1431.83, IMI 149 007)

Candida albicans                  ATCC 10231 (IP 48.72, NCPF 3179)

Pseudomonas aeruginosa      ATCC 9027 (CIP 82.118, NCIMB 8626)

Staphylococcus aureus          ATCC 6538 (CIP 4.83, NCTC 10788)

 

Môi trường nuôi cấy

Tất cả các môi trường sử dụng trong phụ lục này phải được kiểm tra khả năng dinh dưỡng, dùng các vi sinh vật chỉ thị nêu trên để thử, trước khi dùng.

 

Chuẩn bị hỗn dịch vi sinh vật chỉ thị

Cấy riêng rẽ chủng gốc mới cấy lại của mỗi vi sinh vật chỉ thị lên bề mặt môi trường rắn thích hợp, có thể sử dụng môi trường giới thiệu ở bảng 13.8.2 hoặc môi trường khác có sẵn trên thị trường, miễn sao chúng có cùng công dụng và có khả năng dinh dưỡng tương đương, sau đó ủ trong điều kiện như qui định ở bảng 13.8.2. (Xem phụ lục 13.6 Thử giới hạn nhiễm khuẩn để biết thành phần của các môi trường dinh dưỡng).

 

Bảng 13.8.2.

Vi sinh vật chỉ thị	Môi trường nuôi cấy	Nhiệt độ ủ	Thời gian ủ
Pseudomonas aeruginosa	Soybean-Casein Digest Broth; Soybean-Casein Digest Agar	30 – 35o C	18 – 24 giờ
Staphylococcus aureus	Soybean-Casein Digest Broth; Soybean-Casein Digest Agar	30 – 35o C	18 – 24 giờ
Candida albicans	Sabouraud Dextrose Broth; Sabouraud Dextrose Agar	20 – 25o C	44 - 52 giờ
Aspergillus niger	Sabouraud Dextrose Broth; Sabouraud Dextrose Agar	20 – 25o C	6 - 10 ngày

           

Sau khi ủ, nếu cần, có thể tiếp tục cấy chuyển vi sinh vật thu được sang bề mặt môi trường dinh dưỡng mới, cho đến khi thu được vi sinh vật ở trong trạng thái phát triển tốt nhất. Tuy nhiên, số lần cấy chuyển nên hạn chế ở mức tối thiểu.

Rửa bề mặt môi trường nuôi cấy các vi khuẩn và C. albicans vài lần, mỗi lần dùng một lượng nhỏ dung dịch natri clorid vô trùng 0,9% (kl/tt), tập trung dịch rửa vào vật đựng thích hợp và bổ sung dung dịch natri clorid vô trùng 0,9% (kl/tt) để thu được hỗn dịch có khoảng 10⁸ vi sinh vật sống (cfu) trong một ml. Để thu hoạch bào tử A. niger, cũng tiến hành như trên nhưng dùng dung dịch natri clorid vô trùng 0,9% (kl/tt) có chứa 0,05% (kl/tt) polysorbat 80, thêm dung dịch natri clorid vô trùng 0,9% (kl/tt) để được hỗn dịch có khoảng 10⁸ cfu/ml.

Một cách khác, có thể tăng sinh chủng gốc của mỗi vi sinh vật chỉ thị trong môi trường lỏng thích hợp, ví dụ môi trường giới thiệu ở bảng 13.8.2, thu hoạch vi sinh vật chỉ thị bằng cách ly tâm, sau đó rửa và phân tán lại trong dung dịch natri clorid vô trùng 0,9% (kl/tt) để được hỗn dịch có khoảng 10⁸ cfu/ml.  

Đếm số lượng tế bào sống của mỗi hỗn dịch thu được bằng phương pháp hộp thạch hay phương pháp màng lọc (xem phụ lục 13.6 Thử giới hạn nhiễm khuẩn). Kết quả đếm (cfu/ml) được dùng để xác định lượng vi sinh vật đã cấy vào chế phẩm cần thử tại thời điểm bắt đầu thử nghiệm. 

Bảo quản các hỗn dịch vi sinh vật chỉ thị trong tủ lạnh nếu không dùng ngay trong vòng 2 giờ. Các hỗn dịch vi khuẩn và C. albicans phải dùng trong 24 giờ sau khi thu hoạch, hỗn dịch A. niger có thể bảo quản trong tủ lạnh trong 7 ngày. 

           

Tiến hành

Cấy vi sinh vật chỉ thị trực tiếp vào 4 đơn vị đóng gói cuối của chế phẩm cần thử, mỗi đơn vị đóng gói với một hỗn dịch vi sinh vật đã được chuẩn bị và tiêu chuẩn hóa như trên, lắc kỹ để trộn đều. Thể tích hỗn dịch vi sinh vật cấy vào các đơn vị đóng gói được tính toán sao cho nồng độ vi sinh vật chỉ thị trong chế phẩm cần thử ngay sau khi cấy khoảng từ 10⁵ – 10⁶ cfu/ml đối với chế phẩm loại 1, 2 và 3, khoảng 10³ – 10⁴ cfu/ml đối với chế phẩm loại 4. Thể tích hỗn dịch đem cấy không được vượt quá 1% thể tích chế phẩm cần thử, tốt nhất là từ 0,5 – 1%. Nếu không thể cấy vi sinh vật chỉ thị trực tiếp vào đơn vị đóng gói cuối cùng của sản phẩm, chuyển một thể tích đủ lớn của chế phẩm cần thử, ít nhất 20 ml, vào 4 vật chứa vô trùng có thể tích thích hợp, có nắp kín và tiếp tục tiến hành như trên.

Ủ các vật chứa đã cấy vi sinh vật chỉ thị ở nhiệt độ 20 – 25 ^oC, tránh ánh sáng. Lấy mẫu từ mỗi vật chứa sau những khoảng thời gian ủ nhất định như qui định ở bảng 13.8.3, lượng mẫu cần lấy thường là 1 ml hoặc 1 g.

Ghi chép mọi thay đổi về mặt cảm quan của chế phẩm cần thử trong quá trình ủ. Xác định số lượng vi sinh vật tại mỗi thời điểm lấy mẫu bằng phương pháp hộp thạch hay phương pháp màng lọc, dùng môi trường dinh dưỡng và nhiệt độ ủ như qui định ở bảng 13.8.2, thời gian ủ từ 3 – 5 ngày đối các vi khuẩn và C. albicans, 3 – 7 ngày đối với A. niger.

Phải bảo đảm loại bỏ hoàn toàn hoạt tính kháng khuẩn và/hoặc kháng nấm của chế phẩm cần thử bằng phương pháp pha loãng, lọc, hay dùng chất trung hòa. Nếu sử dụng phương pháp pha loãng, điểm cần chú ý là độ chính xác của kết quả đếm sẽ giảm khi số lượng vi sinh vật khá nhỏ (nhỏ hơn 30 cfu/hộp đối với phương pháp hộp thạch, dùng hộp petri có đường kính từ 90 – 100 mm). Nếu sử dụng chất trung hòa, phải có biện pháp kiểm tra thích hợp để bảo đảm nồng độ chất trung hòa đã dùng đủ để loại bỏ hoàn toàn hoạt tính kháng khuẩn của chế phẩm cần thử và để bảo đảm bản thân chất trung hòa không gây bất cứ ảnh hưởng bất lợi nào đến sự phát triển của vi sinh vật chỉ thị. Dùng nồng độ vi sinh vật chỉ thị, tính bằng cfu/ml, tại thời điểm bắt đầu thử nghiệm - R_o và nồng độ vi sinh vật sống đếm được tại mỗi thời điểm lấy mẫu t - R_t, tính lượng giảm đi của mỗi vi sinh vật chỉ thị tại thời điểm đó - R:

R (cfu/ml) = R_o - R_t

Biểu diễn kết quả dưới dạng log₁₀ của R.

 

Nguyên tắc đánh giá hiệu quả kháng vi sinh vật của chất bảo quản

Hiệu quả kháng khuẩn của chất bảo quản hay hệ chất bảo quản được xem là đạt yêu cầu nếu kết quả thử nghiệm thỏa mãn các nguyên tắc đánh giá ở bảng 13.8.3. Số lượng vi sinh vật chỉ thị tại một thời điểm tăng không nhiều hơn 0,5 log₁₀ cfu/ml so với kết quả đếm ở thời điểm gần kề trước đó thì được xem là không tăng.

 

Bảng 13.8.3.A. Chế phẩm loại 1

	Log R
	7 ngày	14 ngày	28 ngày
Vi khuẩn	≥ 1,0	≥ 3,0	Không tăng
Nấm men, nấm mốc	Không tăng	Không tăng	Không tăng

 

Bảng 13.8.3.B. Chế phẩm loại 2

	Log R
	7 ngày	14 ngày	28 ngày
Vi khuẩn	-	≥ 2,0	Không tăng
Nấm men, nấm mốc	-	Không tăng	Không tăng

 

Bảng 13.8.3.C. Chế phẩm loại 3

	Log R
	7 ngày	14 ngày	28 ngày
Vi khuẩn	-	≥ 1,0	Không tăng
Nấm men, nấm mốc	-	Không tăng	Không tăng

 

Bảng 13.8.3.D. Chế phẩm loại 4

	Log R
	7 ngày	14 ngày	28 ngày
Vi khuẩn	-	Không tăng	Không tăng
Nấm men, nấm mốc